Từ sau Đệ Nhị Thế Chiến, đặc biệt là kể từ ngày Hoa Kỳ can thiệp sâu vào tình hình Đông Dương, tên gọi “Hợp Chủng Quốc Hoa Kỳ” đã trở nên quen thuộc với quảng đại quần chúng người Việt. Tên ấy xuất hiện từ văn bản hành chánh cho đến sách báo, truyền thông, thậm chí cả trong giáo khoa thư. Tuy nhiên, tên gọi tưởng chừng như chính thống ấy lại là một sai lầm dịch thuật nghiêm trọng, kéo dài hơn nửa thế kỷ mà không mấy ai lưu tâm.
Một Chữ Sai, Muôn Điều Ngộ Nhận
Từ khi nước Việt bước vào dòng chảy bang giao quốc tế, đặc biệt là từ thời Đệ Nhị Thế Chiến trở đi, cái tên “Hợp Chủng Quốc Hoa Kỳ” đã được sử dụng rộng rãi trong sách vở, văn kiện hành chánh, truyền thông báo chí, cho đến cả trong lời ăn tiếng nói thường nhật. Trải qua mấy chục năm, tên gọi ấy chẳng những không bị đặt nghi vấn, mà lại còn được xem như là cách dịch “chánh thức”, tưởng đâu chẳng thể sai trật.
Thế nhưng, nếu chịu khó dừng lại để tra xét tận nguồn, đối chiếu văn bản, truy nguyên từ gốc Hán văn cho đến tinh thần chính trị và thể chế lập quốc của Hoa Kỳ, thì cách dịch “Hợp Chủng Quốc” thật ra là một lối dịch… sai từ căn bản. Sai từ gốc chữ Hán, sai trong tinh thần chính trị, và sai luôn cả cách hiểu về thể chế của một cường quốc hàng đầu thế giới.
Cái sai đầu tiên, và cũng là nền tảng cho mọi ngộ nhận khác, chính là ở chữ “chủng”. Chủng 種 là giống, là dòng máu, là chủng tộc. Khi dùng cụm từ “Hợp Chủng Quốc”, người ta vô tình gợi lên hình ảnh một quốc gia cấu thành từ nhiều sắc dân, nhiều màu da, nhiều nòi giống — trong khi chính yếu tố ấy lại không hề là căn bản pháp lý làm nên Hoa Kỳ. Nước Mỹ được thành lập không phải vì có nhiều chủng tộc, mà là vì có nhiều tiểu bang (states) cùng liên kết để hình thành một liên bang — một “chúng quốc”, theo đúng nghĩa Hán văn.
Cái sai thứ nhì là về thể chế. Nếu lấy danh xưng quốc gia mà đặt theo thành phần sắc tộc thì hóa ra các quốc gia khác như Pháp, Đức, Úc, hay cả Việt Nam, cũng phải thêm chữ “chủng” vào tên nước, bởi lẽ không nước nào thuần nhất về chủng tộc cả. Nhưng trong thông lệ quốc tế, chưa từng có quốc gia nào dùng đến yếu tố “chủng tộc” để đặt tên. Thay vào đó, người ta lấy thể chế làm gốc: Cộng Hòa, Liên Bang, Vương Quốc, Đế Quốc, v.v.
Và sau chót, cái sai ấy dẫn đến một ngộ nhận lớn về bản chất của Hoa Kỳ, khiến người Việt dễ liên tưởng rằng đây là một quốc gia mở cửa, cởi mở thu nhận đủ mọi sắc dân — một cái “nồi lẩu thập cẩm” chủng tộc — mà quên mất rằng, về mặt thể chế chính trị, Hoa Kỳ là một Liên Bang (United States), một chúng quốc chặt chẽ, đặt nền móng trên sự liên kết của các bang có chủ quyền nội bộ, chớ không phải do “nhiều chủng tộc” mà thành.
Cũng chính vì một chữ sai ấy mà biết bao bài viết, bài học, tài liệu, báo chí… suốt nhiều chục năm qua đã vô tình gieo rắc và lập đi lập lại một lối hiểu sai lệch, khiến cả giới trí thức lẫn đại chúng đều mặc nhiên chấp nhận như một thứ chân lý.
Hiểu Sai Chữ “United” Dẫn Đến Dùng Trật Chữ “Chủng”
Tên gọi chính thức của nước Mỹ, như ai cũng rõ, là The United States of America. Nếu dịch sát theo từng lớp nghĩa thì câu ấy mang ý: “Những tiểu bang hợp nhất của Châu Mỹ”. Trong đó, cụm từ “United States” không phải để chỉ một quốc gia đơn thuần, mà là một thể chế chính trị đặc thù: Liên Bang — gồm nhiều tiểu bang vốn có chủ quyền riêng biệt, đồng thuận hợp lại thành một quốc gia duy nhất.
Tuy nhiên, trải qua quá trình tiếp xúc và sử dụng, người Việt đã vô tình diễn giải sai hai chữ “United States”, khi gán cho nó một nội dung mang tính xã hội học hơn là chính trị học. Người ta tưởng rằng “united” là sự thống nhất của các sắc dân, chủng tộc, nên từ đó mới sinh ra cái gọi là “Hợp Chủng Quốc”. Cách hiểu ấy tuy không hẳn sai về mặt mô tả xã hội, nhưng lại hoàn toàn không đúng với tinh thần lập quốc của Hoa Kỳ, và càng không đúng với nguyên tác danh xưng.
Cũng như đã đề cập ở phần trên, cần phải thấy rõ rằng: chủng 種 là chữ Hán có nghĩa là giống, là loại, là nòi — thường gặp trong các từ như chủng tộc, chủng loại, chủng tính, v.v. Đó là những khái niệm mang tính phân loại sinh học hoặc nhân chủng học, không dính dáng gì đến thể chế chính trị. Trái lại, chữ chúng 衆 lại mang ý nghĩa hoàn toàn khác: chỉ tập thể người, số đông, cộng đồng — như trong những từ quen thuộc chúng tôi, chúng ta, quần chúng…
Chính vì đánh đồng hai chữ khác nghĩa — “chúng” với “chủng” — mà tên quốc gia được dịch ra một cách thiếu chính xác, kéo theo đó là một chuỗi hiểu lầm về bản chất thể chế và cơ cấu hành chánh của một quốc gia kiểu liên bang.
Thử hỏi: có ai lại gọi “The United Kingdom” là “Hợp Chủng Vương Quốc” không? Hay “United Arab Emirates” là “Hợp Chủng Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập”? Tất nhiên là không. Người ta hiểu đúng, nên dịch đúng. Chỉ riêng “United States” lại bị hiểu sai, rồi dịch sai, mà vẫn tiếp tục tồn tại trong ngôn ngữ Việt suốt bao năm qua như một điều hiển nhiên. Đây là một vết sai tuy nhỏ ở đầu mối, nhưng hậu quả lại sâu rộng, vì liên quan đến kiến thức, giáo dục, và cả sự chuẩn mực của quốc ngữ.
Tự điển nói gì? Sách Hán văn chứng thực điều chi?
Muốn phân minh đâu là đúng, đâu là sai, ta không thể chỉ dựa vào thói quen dùng chữ, mà phải trở về nguồn gốc học thuật — tức là tra xét tự điển, khảo sát văn bản, kiểm chứng chữ nghĩa từ gốc Hán đến nay.
Xin thưa, trong Tự điển Việt-Hán, mà chúng tôi có đính kèm ảnh minh họa trong bài này, mục từ “hợp chúng” được giải rõ như sau:
- hợp-chúng: Hợp nhiều người lại.
- hợp-chúng-quốc (chính trị): Nước do nhiều bang hợp thành, như nước Mỹ.
Chỉ hai dòng ngắn ngủi, nhưng là bằng chứng có giá trị học thuật mà không thể cãi chối. Chữ “chúng” ở đây đã minh định rõ nghĩa: không phải là giống nòi, mà là số đông, tập thể người. Và cụm “hợp chúng quốc” được nêu làm thí dụ chính xác cho mô hình quốc gia như Hoa Kỳ — nghĩa là một quốc gia do nhiều tiểu bang hiệp lại thành liên bang.
Ngược lại, không một bộ tự điển Hán-Việt, Việt-Hán hay Hán-Anh nào ghi nhận cụm từ “hợp chủng” là tên gọi của một quốc gia cả. Bởi chữ chủng 種, như đã nói, chỉ giống nòi — không có liên hệ gì tới thể chế hành chánh hay liên minh chính trị.
Nếu tra thêm sang các văn bản Hán văn chính thống, thì từ Trung Hoa lục địa đến Đài Loan, từ Hương Cảng đến Nhật Bản, mọi nơi đều thống nhất dùng bốn chữ “合衆國” để chỉ nước Mỹ. Đọc theo âm Hán Việt là Hợp Chúng Quốc. Tuyệt nhiên không thấy ai dùng “合種國” (Hợp Chủng Quốc) cả. Nếu ai có, thì hoặc là không biết chữ, hoặc là dùng sai lệch theo trí nhớ hoặc cảm tính cá nhân, chớ chẳng phải văn bản chính quy.
Chúng tôi cũng từng đích thân liên lạc với Tòa Đại Sứ Hoa Kỳ tại Hà Nội, thẳng thắn góp ý về sự sai sót trong bản dịch. Sau khi nghe phân tích và tiếp nhận tài liệu, họ đã sửa đổi toàn bộ cách dùng ngôn ngữ tiếng Việt trên văn kiện chính thức — từ “Hợp Chủng Quốc” thành “Hợp Chúng Quốc”. Đây là một minh chứng cụ thể: ngay cả cơ quan đại diện ngoại giao Hoa Kỳ tại Việt Nam cũng phải thừa nhận và chỉnh sửa khi được dẫn chứng đúng đắn.
Câu chuyện này cho thấy: khi ta nói đúng, dẫn chứng đầy đủ, và có thiện chí xây dựng, thì ngay cả chính quyền ngoại quốc cũng sẵn sàng lắng nghe và hiệu đính.
Không những sách vở, tự điển, hay văn kiện ngoại giao quốc tế đã khẳng định cách gọi “Hợp Chúng Quốc” là đúng, mà ngay cả trong thực tế hành chánh và ngoại giao cấp cao cũng vậy.
Xin đơn cử: Trong buổi dạ tiệc trọng thể đón Tổng Thống Donald Trump tại Hà Nội vào ngày 11 tháng 11 năm 2017, Ông Trần Đại Quang lúc bấy giờ là Chủ Tịch Nước — trong lời mở đầu diễn văn chính thức — đã long trọng xưng gọi: “Thưa ngài Tổng Thống nước Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ…”.
Đây không phải là chuyện tùy hứng dùng chữ, mà là một văn bản ngoại giao có kiểm duyệt, được chuẩn bị kỹ lưỡng, cho thấy chính giới Việt Nam cũng từng nhìn nhận danh xưng “Hợp Chúng Quốc” là đúng với lễ nghi, đúng với quốc thể.
Vì Sao Chủng Tộc Không Làm Nên Tên Nước?
Thưa quý vị, nếu ta chịu khó quan sát bản đồ chính trị thế giới, sẽ thấy một điều rất rõ ràng: trong gần 200 quốc gia hiện hữu ngày nay, không một quốc gia nào mang trong tên mình chữ “chủng tộc” cả. Đó không phải là điều ngẫu nhiên, mà là một nguyên tắc ngôn ngữ và chính trị xuyên suốt toàn cầu.
Lý do rất giản dị: mọi quốc gia đều là hợp chủng. Nơi nào có người, nơi đó có sự pha trộn sắc dân — từ lịch sử di dân, chiến tranh, đô hộ, tới giao lưu văn hóa. Chuyện một nước có nhiều chủng tộc sống chung không phải là đặc điểm riêng của Hoa Kỳ, mà là mẫu số chung của cả thế giới hiện đại.
Tuy nhiên, cái làm nên tên nước, không phải là dòng máu, mà là hình thức thể chế. Quốc hiệu, một khi được đặt ra, phải phản ánh đúng bản chất tổ chức và cơ cấu hành chánh của quốc gia ấy, chớ không thể dựa vào yếu tố dân tộc hay sắc tộc.
Xin nêu vài thí dụ cụ thể:
- Đức gọi là Liên Bang Đức (Bundesrepublik Deutschland), không phải “Hợp Chủng Quốc Đức”, dù trong lòng nước Đức cũng có hàng triệu dân gốc Thổ, Ba Tư, Phi Châu hay Á Châu.
- Thụy Sĩ là Liên Bang Thụy Sĩ (Swiss Confederation), tuy có tới bốn ngôn ngữ chính thức, và người Thụy Sĩ da màu hiện nay không thiếu.
- Pháp là Cộng Hòa Pháp, chớ không phải “Quốc Gia Đa Chủng Pháp”, dẫu khắp các tỉnh thành đều thấy bóng dáng người Phi, người Ả Rập, người Á.
- Việt Nam thời Tự Do cũng xưng là Việt Nam Cộng Hòa — nghĩa là quốc gia theo thể chế cộng hòa, không hề nhấn mạnh vào chuyện người Kinh, người Thượng, người Chăm hay người Hoa sống chung.
Tất cả những danh xưng quốc gia kể trên đều lấy chánh thể làm gốc: cộng hòa, liên bang, quân chủ, vân vân. Tuyệt đối không có quốc hiệu nào đặt theo đặc tính chủng tộc. Bởi vì điều đó không phản ánh đúng bản chất quốc gia, và cũng dễ gây hiểu lầm hay chia rẽ.
Vậy thì Hoa Kỳ, với 50 tiểu bang có chủ quyền liên kết lại, hiển nhiên phải gọi là Hợp Chúng Quốc, tức “quốc gia hợp thành bởi nhiều chúng” — mà “chúng” ở đây chính là chư bang, chớ không phải là các dòng máu khác nhau.
Vì Sao Cần Chỉnh Sửa Lại?
Có người sẽ thắc mắc: “Dùng chữ ‘Hợp Chủng Quốc’ bao lâu nay rồi, có sao đâu mà phải sửa?” Xin phép được thưa rằng: chữ nghĩa không phải là chuyện tuỳ tiện, càng không thể vì quen miệng mà đánh đổi lấy sự sai lạc.
Ngôn ngữ là linh hồn của dân tộc, là phương tiện truyền đạt tư tưởng, văn hóa, và cả lịch sử. Nếu biết sai mà không sửa, tức là chúng ta đồng loã với sự mòn vẹt của trí tuệ, và làm suy yếu dần cái vốn văn hoá mà tổ tiên để lại.
Chúng ta vẫn thường hô hào “giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt”. Nhưng giữ gìn thế nào, nếu chính một danh xưng quốc tế lớn lao như tên gọi của Hoa Kỳ mà ta còn nói sai, viết trật?
Huống chi, trong thời đại trí tuệ nhân tạo, học máy và dịch tự động như hiện nay, một sai số nhỏ về chữ nghĩa có thể dẫn tới cả chuỗi lầm lạc dây chuyền, ảnh hưởng đến kiến thức phổ thông, tài liệu giảng dạy, các bài nghiên cứu học thuật, và thậm chí còn gây ngộ nhận trong các đối thoại chính trị – ngoại giao.
Chúng tôi từng tận mắt chứng kiến các sinh viên Việt Nam — kể cả ở bậc đại học — dịch “The United States” là “nước hợp các chủng tộc lại với nhau”. Một cách hiểu vừa sai về ngôn ngữ, vừa cạn cợt về chính trị, lại càng khiến ta xót xa khi nghĩ đến chuyện học hành và tiếp cận tri thức quốc tế của thế hệ trẻ.
Sửa một chữ, không phải vì câu nệ hình thức, mà là để lập lại trật tự cho tư duy. Từ cái đúng của con chữ, ta mới có thể đi tới cái đúng trong nhận thức, lý luận và hành động.
Trả Lại Sự Chính Danh Cho Một Quốc Hiệu
Nói cho cùng, vấn đề không nằm ở chuyện tranh cãi câu chữ. Đây không phải sự tọc mạch về hình thức ngôn từ, càng không phải thứ lý luận vặt vãnh để bắt bẻ. Mà là một điều hết sức hệ trọng: trả lại sự chính danh cho một quốc hiệu, một danh xưng quốc gia mà chúng ta hằng ngày vẫn dùng để nói, để viết, để dạy cho thế hệ mai sau.
Dùng chữ “chúng” là đúng với gốc Hán văn, đúng với tinh thần chính trị của thể chế liên bang Hoa Kỳ, đúng cả với cách dịch trang trọng của Trung Hoa và Nhật Bản. Đó không chỉ là sự chính xác về nghĩa, mà còn là một biểu hiện của khí phách ngôn ngữ, đặt tiếng Việt vào vị thế nghiêm túc và xứng đáng giữa văn đàn quốc tế.
Một chữ đúng, là một bước gần hơn với chuẩn mực. Một bước chỉnh đốn hôm nay, có thể sẽ là một nền móng ngôn ngữ cho mai sau.
Chúng tôi — xin được khép lại bài viết nơi đây, với tấm lòng chân thành gởi đến chư vị độc giả, đặc biệt là những ai còn thao thức với vận mệnh tiếng Việt:
Sự cao quý của một dân tộc không nằm ở chỗ chưa từng sai, mà ở chỗ dám sửa điều sai để giữ cho tiếng nói của mình không bị phai nhạt giữa dòng xoáy văn minh ngoại lai.
